Het landschap achterlaten met een 'plus'

De Centrale As werd dit jaar op 7 oktober geopend. Deze nieuwe vierbaansweg tussen Nijega en Dokkum maakt onderdeel uit van de algehele ontsluiting van Noordoost Fryslân en vormt daarin de belangrijkste verkeersader. De weg loopt voor een groot deel door het Nationale Landschap de Noardlike Fryske Wâlden en om de gevolgen van deze doorsnijding voor landschap en natuurwaarden te verzachten was een bijzondere aanpak vereist. Naast een uitgebreid landschapsplan voor de weg en de onmiddellijke nabijheid daarvanwerd er ook een integrale gebiedsontwikkeling opgestart. In dit gebied van plusminus 7000 hectare kreeg landschap een belangrijke plaats. Landschapsbeheer Friesland (LBF) is vanaf de start nauw betrokken bij het landschap binnen de gebiedsontwikkeling.

Betrokkenheid
De aanleg van De Centrale As heeft de nodige weerstand opgeroepen. Een aantal maatschappelijke organisaties en bewoners uit de streek waren tegen de aanleg van de nieuwe weg. “Landschapsbeheer Friesland heeft zich op het standpunt gesteld dat de politieke beslissing als uitkomst van een democratisch proces een gegeven was. Wij zijn hier aan mee gaan werken om met onze kennis zoveel mogelijk bij te dragen aan een goed resultaat”, vertelt Gerard van Looijengoed, projectleider bij Landschapsbeheer Friesland. “We hebben ook bestuurlijke verantwoordelijkheid genomen door zitting te nemen in de gebiedsontwikkelingscommissie met een vertegenwoordiger vanuit ons bestuur. Jan Boelen uit Hurdegaryp heeft deze taak op zich genomen en zet zich daar vol overtuiging voor in.”  

Landschapsvisie
Gelijktijdig met de uitwerking van de plannen voor de weg werd een integrale visie voor meerdere doelen opgesteld voor het hele gebied. Daarnaast werd een afzonderlijke visie voor landschap gemaakt met als basis een landschapsinventarisatie van het hele gebied die LBF in 2008 voor de provincie uitvoerde. In deze landschapsvisie is een aanpak ontwikkeld die recht doet aan landschap en ecologische verbindingen. Het geeft ook de ruimte voor maatwerk zodat er passende oplossingen met grondgebruikers mogelijk zijn. Op deze manier was er geen star stramien vooraf en met de kennis van nu is dat een goede keuze geweest om praktische, werkbare oplossingen te kunnen realiseren.

Vrijwillige kavelruil
Het spreekt voor zich dat de aanleg van de weg ook gevolgen heeft voor het grondgebruik van alle melkveehouderijen en particulieren langs en soms letterlijk ‘onder’ de weg. Naast een aantal verplaatsingen van complete bedrijven is grondruil noodzakelijk om voor de landbouw een goede nieuwe structuur te realiseren. Binnen de gebiedsontwikkeling is daarvoor niet gekozen voor een wettelijke verkaveling, maar voor vrijwillige kavelruil.  Belangrijkste beweegreden hiervoor is dat met vrijwillige kavelruil de overgang van de grond vlotter verloopt en niet gewacht hoeft te worden op het passeren van de akte voor het hele gebied.

Landschap als onderdeel van kavelruil
Naast afspraken over grondruil en grond aan- en verkoop worden bij de kavelruil ook bindende afspraken gemaakt voor landschap. Er wordt een zogenaamde ‘one package deal’ gemaakt waarin alle gemaakte afspraken zijn opgenomen. “Per bedrijf maken we een plan voor het herstel en beheer van de landschapselementen. We leggen de afspraken vast op een kaart waarop bijvoorbeeld wordt aangegeven waar nieuwe elementen geplant worden, waar elzensingels gerooid worden en waar dammen komen. Wij coördineren vervolgens ook de uitvoering van de werkzaamheden in overleg met de boeren”, aldus de projectleider.

Unieke werkwijze
Volgens de wet moeten landschapselementen die gerooid worden één op één gecompenseerd worden. Dit betekent dat als er een elzensingel gerooid wordt dat er elzen op een andere plek geplant moeten worden. “De wet geeft niet aan hoe de landschapselementen gecompenseerd moeten worden. Vaak gebeurt het dat bijvoorbeeld een elzensingel, elzen die in één rij geplant zijn, gerooid wordt en de bomen die ter compensatie dienen in een ‘bosje’ geplant worden. Het wordt eigenlijk een heel ander landschapselement wat niet past in het landschap van de Noardlike Fryske Wâlden. Er verdwijnen veel strekkende meters beplanting op deze manier”, vertelt Van Looijengoed. De Gebiedsontwikkelingscommissie wilde dit niet en dat is uniek. “De landschapselementen moeten op dezelfde manier gecompenseerd worden. Als er een elzensingel gerooid wordt, komt daar een elzensingel op een andere locatie voor in de plaats. Het is soms zo dat boeren na een ruiling meer lengte aan elzensingel krijgen als ze hadden voor de ruil. Uniek in dit project is dat ze daarvoor gecompenseerd worden. Dat geeft ook de waarde aan die de provincie toekent aan de landschapselementen.”

Landschapsbeheer Friesland neemt ook contact op met boeren en eigenaren die niet deelnemen aan de kavelruil, maar wel in het gebied liggen en landschapselementen hebben. “Wij willen het hele gebied met een plus achterlaten”, vertelt Van Looijengoed.

Nog niet klaar 
De weg is 7 oktober 2016 opgeleverd, maar diverse werkzaamheden voor landschap zijn nog lang niet afgerond. Veel werk, dat is afgesproken in kavelruilen, moet nog worden uitgevoerd en er lopen nog kavelruilen waarbij de afspraken nog niet definitief zijn. Bovendien zijn nog niet alle betrokken eigenaren buiten kavelruil benaderd om landschapselementen te herstellen. Door de uitvoering van het landschapsherstel te spreiden in ruimte en tijd wordt het zichtbare effect van de ingrepen verzacht en dat heeft ook een gunstig effect op de biodiversiteit in het gebied. “Door onze werkzaamheden in de gebiedsontwikkeling zijn we ook zijdelings betrokken bij het realiseren van nieuwe wandel- en fietspaden. Daardoor konden we een koppeling maken met een ander project van LBF, namelijk Lekker Landschap waarbij veel fruitbomen en andere ‘eetbare’ beplanting zijn geplant.  Ook dat krijgt nog een vervolg. Het hele traject duurt waarschijnlijk nog jaren.”